In het Antropoceen beïnvloedt de mens 'de hele aarde'. Hoe lang hebben we al een beeld van onze planeet in zijn geheel? Vorige maand had ik het over de curve van de aarde, die in het begin van de 20e eeuw zichtbaar werd op een foto vanuit een luchtballon. De maand daarvoor liet ik zien hoe ons wereldbeeld veranderde door de eerste luchtfoto's van bovenaf. Vandaag kijken we naar het ontstaan van de iconische foto Earthrise, één van de eerste foto’s van de hele aarde gemaakt zoals gezien door astronauten. Wat deed het met ons, om de aarde eindelijk als een geheel te zien?

You are looking at yourselves

We’re seeing about half of it. It is going off to our 12 o’clock. Now it is going off to our 3 o’clock. That is the wrong direction…

Het had bijna iets komisch. Op 280.000 kilometer van elkaar vandaan probeerden technici in Houston de astronaut Bill Anders instructies te geven om zijn camera op de aarde te richten. Anders zelf had geen beeld, en omdat de instructies met een seconde vertraging binnenkwamen bewoog hij de camera telkens een verkeerde kant uit. De kneuterigheid van deze situatie deed denken aan een echtpaar dat probeert om een fotolijstje recht te hangen in de woonkamer. ‘Iets naar links! Niet zo ver!’

Op deze dag in 1968 probeerden NASA en de astronauten van de Apollo 8 missie aarde te laten zien aan de mensen thuis. Live. Op televisie. Voor het eerst werd de gehele aarde vastgelegd door mensen die zelf in de ruimte waren - een historisch moment. Maar Bill Anders worstelde vooralsnog met zijn camera. Uiteindelijk zouden de mensen thuis niet veel meer zien van de aarde dan een klein, onduidelijk randje.

“Stop right there. That is worse, Bill. Go back where you were … Now it’s coming back… That is extremely good on the earth if you can just hold it like that.”

En dan komt de aarde in beeld… Daar verschijnt ze in zwart-wit op duizenden televisies op aarde. Nog niet als de blauwe parel die wij kennen, maar als een overbelichte vlek in de hoek van het scherm. En toch was dit al indrukwekkend genoeg.

“You are looking at yourselves at 180.000 miles out in space.” Bill Anders voorzag het korrelige beeld van betekenis. Hier kijkt de mens terug naar zichzelf en alles wat zij kent. Hier verschijnt de aarde, niet als ‘grond’ waarop we lopen, maar als een geheel waar we ons tegenover kunnen verhouden. En dan moest de meest iconische foto nog gemaakt worden…

Earthrise

“Behold

the blue planet steeped in its dream

of reality, its calculated vision shaking with the only love.”

– James Dickey

Een dag later, op kerstavond 1968, zou het team van de Apollo 8 missie, bestaande uit James Lovell, Bill Anders en Frank Borman de bekende ‘Earthrise’ foto maken. De aarde lijkt op te komen boven de maan. We zien het blauw van onze oceanen en dramatische kronkelingen van de witte wolken. Wat was de aarde prachtig van ver af.

Earthrise, 1968

De astronauten zouden pas na thuiskomst de foto kunnen zien, omdat deze nog ontwikkeld moest worden. Daarna had de foto een groot bereik. Earthrise belandde op de voorpagina’s van kranten en tijdschriften. Een exemplaar werd overhandigd aan de gouverneur van Texas. Er werd een postzegel van gemaakt. Het had de mensen op aarde geraakt om hun thuis eindelijk van een afstand te kunnen zien.

Earthrise toonde ons een blauwe parel, een levende entiteit, tegenover de leegte van de kosmos. “The loneliness out here is awe-inspiring,” bekende James Lovell nog aan boord van de Apollo 8. “It makes us realize what you have back on Earth. The Earth is a grand oasis in the vastness of space.” De aarde was op deze afbeelding een speciale plek, vol van leven en kleur. Dit indrukwekkende beeld inspireert nog steeds. David Attenborough noemt de foto bijvoorbeeld in zijn nieuwe documentaire.

Voor het eerst kon de mens de aarde ook als één geheel zien. Eerder zagen we de wonderen van ‘de natuur’, de oerwouden, de wildernis, maar dankzij deze foto konden we inzien dat al deze gebieden deel waren van één systeem waarin alles met elkaar samenhangt. En waar ook de mensen toe behoorden. Door ons via de ruimtevaart te verwijderen van de aarde, vonden we haar terug als iets nieuws en anders. Als een verenigde planeet, als één systeem.

Verkeerd geprint

Afgelopen maanden had ik het telkens over wat foto’s van de aarde met de horizon deden. Op fotografie van boven was de horizon helemaal verdwenen. Op de fotografie van de Explorer II kwam ze weer terug toen we kromming van de aarde konden zien. En nu? In de ruimte is er toch geen onder en boven, dus ook geen horizon? Waarom zien we op deze foto dan toch de horizon van de maan?

Grappig genoeg is de foto eigenlijk ‘verkeerd’ afgedrukt. Historicus Robert Poole merkt op dat de aarde voor de astronauten helemaal niet als een zon boven de maan was komen rijzen. Door de baan die zij maakten, kwam de aarde juist links van de maan om het hoekje gluren. Eigenlijk zou de foto daarom negentig graden gedraaid moeten worden.

De route van de Apollo 8 missie. Let ook op hoe de aarde vóór vertrek nog voorgesteld werd, zonder wolken en met weinig blauw.

Dat we de foto toch op deze manier kennen, stelt geschiedkundige Sebastian Grevsmühl, komt doordat de mens gehecht blijft aan een horizontale visuele traditie, zoals we die in de landschapschilderskunst herkenden. Blijkbaar zoekt de mens opnieuw naar de horizon, ook als we in de ruimte zweven waar onder en boven verwisselbaar zijn geworden.

Leven zonder horizon

Deze nep-horizon van de maan heeft helemaal niets meer van de functies die de horizon had in schilderkunst. Ze helpt ons niet om dingen op schaal te zien. Het is onmogelijk te bepalen of de oneffenheden op maan slechts putjes zijn of afschrikwekkende kraters. Ook biedt het geen ruimtelijk perspectief. We hebben geen idee hoe ver de kraters van ons zijn. Honderden meters? Kilometers? Deze horizon lijkt alleen maar te dienen om alle aandacht van de kijker te sturen naar die blauwe planeet die ‘opkomt’ boven de grijze rotsen.

Want wie blijft er staren naar de maan als daar de aarde hangt, in haar adembenemende levendigheid?

De crew van Apollo 8 landt in zee

De horizon op de foto van Earthrise zie ik als een laatste knipoog naar aardse landschappen, naar standplaatsgebondenheid, naar de horizon van de schilderkunst. We zien hierdoor dat de horizon alleen een functie heeft zolang we gebonden waren aan een plek op aarde.

En deze zelfde aarde zien we op Earthrise niet als een ‘bodem’ maar een ‘geheel’. Zo kenden we de aarde nog niet, toen we op haar rondliepen. En nu we weten dat ons handelen invloed heeft de hele aarde, kunnen we haar nooit meer alléén maar zien als ondergrond, standplaats, bodem. Het perspectief van buitenaf vervreemdt. Maar het maakt ook mogelijk dat we leren denken in termen van het geheel.

Conclusie

In de vorige eeuw leerde de mens te denken over zijn positie in het universum zonder horizon. Enerzijds is dit verlies van de horizon een verwijdering van de aarde als de ‘grond’ onder onze voeten, als de bodem waarop wij staan en vanaf waar wij de wereld bezien. We kunnen nu namelijk overal staan en gaan. Letterlijk via de ruimtevaart. Figuurlijk via onze wetenschap, die elk punt in het universum als middenpunt kan nemen voor haar theorieën. We kunnen zelfs de maan als standplaats innemen, zoals Earthrise laat zien.

Maar anderzijds treffen wij de aarde op Earthrise in een nieuwe hoedanigheid. Niet als bodem, maar als een geheel waartoe wij behoren. Een complex, levendig en dynamisch systeem. Een uitzondering tussen de sterren. Ons thuis. Want laten we ook niet vergeten dat, hoewel de ruimtevaart ons naar onmetelijke verten heeft gevoerd, de aarde is waar wij geboren zijn, waar wij wonen en waar de meesten van ons zullen sterven.

“De aarde,” schreef de filosoof Hans Blumbenberg ooit, blijft namelijk “[…] dat waarnaar alle ruimteschepen terugkeren.”

Hoe ver zij ook gegaan zijn.

Bronnen

Grevsmühl, Sebastian. 2014. La Terre Vue d’en Haut. Paris: Éditions du Seuil.

Lazier, Benjamin. 2011. “Earthrise, or the Globalization of the World Picture.” *The American Historial Review" 116(3): 602-630.

Poole, Robert. 2008. Earthrise. Yale University Press.